Azərbaycanda xalçaçılıq
Xalçaçılıq Azərbaycanda ən qədim sənət və sənətkarlıq növlərindən biridir. Azərbaycanda aparılan arxeoloji tədqiqatların məlumatları, xalçaçılıq sənətinin Azərbaycanda qədim zamanlardan meydana gəldiyini göstərir.
Azərbaycanda hazırlanan xalçalar bir çox tarixi kitablarda, klassik ədəbiyyatda və folklorda dəfələrlə tərif edilmişdir.
Azərbaycan xalçasını təsvir etmək mümkün deyil. Bunu görmək lazımdır: Azərbaycanın bütün rəngli təbiətini – göyün mavisini və meşələrin yaşıllığını, dağların yamaclarında qalın kölgələri və qarlı zirvələrin ağlığını özündə cəmləşdirir. Naxışların tükənməz bir-birinə qarışması, yaradıcı təxəyyülün uçuşu və yüksək sənətkarlıq -Azərbaycan xalçası məhz budur.
Arxeoloji materiallara və yazılı mənbələrə görə, Azərbaycanda xalçaçılıq hələ də Tunc dövründə tətbiq olunurdu. Sasanilər dövründə (III-VII əsrlər) Azərbaycanda xalça sənəti daha da inkişaf yolu keçdi, ipək, qızıl və gümüş iplərdən möhtəşəm xalçalar toxundu. XVI-XVII əsrlərdə qızıl və gümüş iplərlə toxunmuş və qiymətli daşlarla bəzədilmiş xalçaların istehsalı ənənə xarakterini aldı. “Kitabi Dədə Qorqud" dastanında Azərbaycan ipək xalçaları tərənnüm olunur.
XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycandan xarici ölkələrə çoxlu sayda xalça və xalça məhsulları ixrac edildi. Texniki xüsusiyyətlərinə görə, Azərbaycan xalçaları xovlu və xovsuz xalçalara bölünür. Xovsuz xalçalar toxuculuq sənətinin erkən inkişafı ilə əlaqələndirilir. Xovsuz xalçalar toxuculuq üslubuna, kompozisiya quruluşuna, naxışın zənginliyinə və rənglərinə görə 8 növə bölünür: Palaz, Cecim, Ladı, Kilim, Şəddə, Vərni, Zili, Sumax.
Coğrafi mövqeyinə, naxış xüsusiyyətlərinə, kompozisiyasına, rəng sxeminə və texniki xüsusiyyətlərinə görə, Azərbaycan xalçaları şərti olaraq 7 xalçaçılıq məktəbinə bölünür: Quba, Bakı və ya Abşeron, Şirvan, Gəncə, Qazax, Qarabağ və Təbriz. Hər məktəbə fərdi formada baxaq:
1. Quba xalçalarının bəzəkləri üslublaşdırılmış çiçəkli, bəzən həndəsi naxışlardan ibarət naxışların zoomorfik motivləridir.
2. Bakı xalçaları daha yumşaq, sıx rənglər, orijinal sənət elementləri və incə naxışlardır. Bəzək əşyaları arasında, həndəsi formalı ovals (“gel" deyilən), əyri xətləri olan bitki elementləri üstünlük təşkil edir.
3. Şirvan xalçalarının zəngin, mürəkkəb naxışları, kompozisiyaları orta əsrlərdən bəri məlumdur. XIV-XV əsrlərdə bu xalçalar Avropa sənətkarlarının tablolarında öz əksini tapırdı.
4. Gəncə ipək xalçalar istehsalı mərkəzi kimi məşhur idi. Əsrlər boyu yüksək keyfiyyətli xalçaların istehsalı mərkəzi olan Gəncədə xüsusi xalçaçılıq emalatxanaları fəaliyyət göstərirdi.
5. Qarabağ xalçalarında Qarabağ təbiətinin rənglərinin ən incə çalarlarını əks etdirən zəngin rəngli rəng palitrası var. Qədim zamanlardan bəri qurulmuş ənənələrə görə, Azərbaycan xalçalarının ara hissələrində yer qırmızı rənglə boyanmışdır. Bitkilərlə yanaşı, böcəklərdən də boyalar əldə edilir.
6. Təbriz xalçaçılıq məktəbi Azərbaycanda ən qədim və məşhurdur. XI-XII əsrlərdə bu məktəb öz yüksəklik səviyyəsinə çatmışdır. Bu məktəbə məxsus xovlu və xovsuz xalçalar bədii tərtibatı, rənglərin harmoniyası və müxtəlif bəzək əşyaları ilə fərqlənir.
Antik Azərbaycan xalçaları Ağ Evdə, ABŞ Dövlət Departamentində və dünyanın bir çox muzeyində, o cümlədən Bakıdakı Azərbaycan Dövlət Xalça və Tətbiqi Sənətlər Muzeyində, Nyu-York Böyükşəhər İncəsənət Muzeyində, Boston Gözəl Sənətlər Muzeyində, Filadelfiya İncəsənət Muzeyində və Luvrda saxlanılır.
2006-cı ildə YUNESKO-nun Moskva bürosunun dəstəyi ilə 215 şəkil, 15 videoçarx və Azərbaycan xalçaları sənətinə dair bir neçə məqalə olan “Azərbaycan xalçaları" adlı disk buraxıldı. Diskdə Azərbaycan xalçaçılıq sənətinin tarixi, texnologiyası, məktəbləri, xalça nümunələri, dünyanın muzeylərindəki kolleksiyalar haqqında bölmələr var. 2010-cu ilin noyabrında “Azərbaycanda Azərbaycan xalçalarının ənənəvi toxunma sənəti" bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irsi üzrə YUNESKO-nun reprezentativ siyahısına daxil edilmişdir.
Müasir xalçaçılıq
20-ci əsrin sonlarında Azərbaycanda xalçaçılıq iqtisadiyyatın vacib sahələrindən birinə çevrildi. Bu gün xalçaçılıq Azərbaycanın bir çox bölgəsində uğurla inkişaf edir, ümumilikdə Azərbaycanda 20-dən çox böyük və orta xalçaçılıq fabrikləri mövcuddur. Xüsusilə Quba, Qusar, Kürdəmir, Gəncə, Şamaxı, Dəvəçi, Qazax, Tovuz, Şəki və Bakıda xalçaçılıq ənənələri inkişaf etməkdədir. Müasir Azərbaycan xalçaları arasında Atlanta (ABŞ, 1997), Hanover (Almaniya, 1999) və Moskva (2003) şəhərlərində satış sərgilərində uğurla iştirak edən “Azər-İlmə" markalı xalçalar fərqlidir. Şirkət müəssisələrində toxunan xalçalar ABŞ, Almaniya, Fransa, Türkiyə, Rusiya, İtaliya, Avstraliya, Yaponiya, İsveç, Norveç, Cənubi Afrika xüsusi kolleksiyalarını bəzəyir.
